برخلاف نگاه اولیه، اموال تنها به مصادیق سنتی و فیزیکی محدودی نمی‌شوند بلکه انواعی از اموال و دارایی‌ها نیز وجود دارند که قابلیت مشاهده و لمس ندارند اما منافع مالی به همراه خواهند داشت. برای حمایت از همین قبیل از اموال است که سازمان جهانی مالکیت فکری تاسیس شد و به تبع آن سازمان مالکیت معنوی در کشورهای مختلف ایجاد گردید.

این نوشته را به معرفی سازمان مالکیت معنوی اختصاص داده‌ایم که در محورهای زیر بررسی خواهیم کرد:

• معرفی سازمان جهانی مالکیت فکری
• معرفی انواع حقوق و مالکیت‌های معنوی
• معرفی سازمان مالکیت فکری ایران
• وظایف و اختیارات سازمان مالکیت فکری

منظور از حقوق و مالکیت معنوی چیست؟

مالکیت در نگاه اول به اموال و دارایی‌هایی باز‌می‌گردد که به صورت سنتی شناخته و پذیرفته شده هستند. این دسته از اموال که در دو گروه اموال منقول و اموال غیرمنقول شناخته می‌شوند، همواره موضوع حقوق و تعهدات و قوانین مختلف بوده‌اند. اموالی همچون خانه و زمین و مستغلات، یا مواردی همچون اتومبیل یا در نهایت سهام‌های شرکت‌ها و البته وجوه نقدی.

دلیل شناسایی و معرفی اموال سنتی کاملا بدیهی است. انسان از دیر زمان برای داشتن خانه و زمین تلاش کرده و همواره تمایل داشته که اموال و دارایی‌های وی مورد حمایت قانون و احترام دیگران قرار گیرد. امری که در طول زمان به ایجاد و نگارش انواع قانون‌های حمایتی و تشویقی انجامیده است.

به همین سبب نیز تعریف مال، به نحوی که بتوان مصادیق اموال را از غیر آن تشخیص داد، در کلیه نظام‌های حقوقی اهمیت داشته است. به صورت کلی می‌توان مال را به آن چیزی نسبت داد که اولا ارزش داد و ستد داشته باشد و ثانیا نزد عموم برای خرید و فروش مطلوبیت داشته باشد.

پس هر چیزی را که نظر عمومی حاضر باشد با پرداخت وجه یا مال دیگری به تصاحب و مالکیت خود درآورد، به عنوان مال شناخته می‌شود.

دقیقا به دلیل همین تعریف است که مصادیق اموال در حال تغییر است. در واقع برخلاف دوره‌های زمانی قدیم که مطلوبیت معامله و پرداخت وجوه نقد تنها در مقابل برخی مصادیق خاص که ویژگی قابلیت دیده شدن و لمس شدن داشتند معطوف بود، هر چه در طول زمان پیش می‌رویم، با گونه‌های جدیدی از اموال و دارایی‌ها مواجه می‌شویم.

برای مثال می‌توان به ایده‌هایی اشاره کرد که وقتی در حد یک ایده هستند هنوز ارزش مالی از آن به دست نمی‌آید، اما لحظه‌ای که ایده به مرحله اجرایی در آید، می‌تواند تا میلیون‌ها دلار درآمد و هزینه به همراه داشته باشد.

یا حق نشری که به نویسنده اعطا می‌شود تا در مقابل چاپ و نشر کتاب‌های خود بتواند از آن بهره‌مند شود، از نوع حقوقی است که به صورت سنتی قابلیت دیده شدن و لمس شدن را نداشته و به همین سبب نیز در تصورات اولیه به عنوان مال شناخته نمی‌شد.

اما این مصادیقی که می‌توانند در طول زمان و احتمالا به واسطه انجام تغییراتی به ایجاد ارزش و منفعت مالی برای دارنده یا مالک بیانجامد، لازم بود که مورد حمایت قرار گیرند. حمایت‌های قانونی که

• اولا کاربرد و استفاده و منافع از آن‌ها را به مالک یا دارنده محدود نماید
• و ثانیا از دخالت‌های دیگران و تصرفات نابه‌جا بر حذر دارد.

به رسمیت شناخته شدن حقوق و مالکیت‌های معنوی، یعنی آن دسته از اموال و دارایی‌ها که شکل و شمایل فیزیکی نداشته و در تعریف‌های سنتی اموال و دارایی نمی‌گنجید، از بابت حمایت از همین نکات بود که محقق شد و در نهایت به تعریف اموال معنوی، مالکیت معنوی و سازمان مالکیت معنوی انجامید. مواردی که در بندهای بعدی معرفی خواهیم کرد.

سازمان جهانی مالکیت فکری، متولی مالکیت معنوی

سازمان مالکیت معنوی که در انگلیسی با عبارت World Intellectual Property Organization یا به اختصار WIPO شناخته می‌شود، به عنوان یکی از آژانس‌های تخصصی از سازمان ملل متحد در سال 1967 تاسیس شد.

این آژانس تخصصی هدف اصلی و اولیه خود را به تشویق آثار خلاقانه در راستای حمایت از مالکیت معنوی در جهان اختصاص داد. همچنین به لطف سازمان مادر، یعنی سازمان ملل متحد، موفق شده است در طول دوران حیات خود به بیش از 193 کشور عضو دست پیدا نماید.

به همین سبب و با وجود آن که مقر سازمان در شهر ژنو سوئیس قرار دارد، در اکثر کشورهای جهان فعالیت خود را ادامه می‌شود و از طریق معاهدات بین‌المللی، به حقوق داخلی مالکیت فکری و معنوی و نیز حمایت‌های بین‌المللی مالکیت فکری، نظم و ثبات می‌بخشد.

در نهایت خالی از لطف نیست که اشاره کنیم که مدیریت در این سازمان به کمک مدیر کل انجام می‌گیرد، اما مجمع عمومی سازمان نیز هر ساله در مهرماه برگزار می‌شود که نماینده‌ای از هر کشور عضو در این مجمع حضور می‌یابد و برای مثال نماینده ایران، رئیس وقت سازمان ثبت اسناد و املاک کشور خواهد بود.

سازمان مالکیت معنوی در ایران، اختیارات و وظایف

سازمان مالکیت فکری در ایران، ذیل قوه قضاییه و به عنوان یکی از سازمان‌های همکار با سازمان ثبت اسناد و املاک کشور تاسیس شده است. اما فلسفه ایجاد و تاسیس این سازمان و حدود اختیارات و وظایفی که برای آن پیش‌بینی شده است را در ادامه توضیح خواهیم داد.

فلسفه تاسیس سازمان مالکیت معنوی در ایران

مالکیت صنعتی به عنوان بخشی از مالکیت معنوی و اتفاقا در برگیرنده مهم‌ترین اعضا و بخش‌های مالکیت معنوی شناخته می‌شود، به نحوی که کلیه حقوق مربوط به انحصاری علائم تجاری، اختراعات، طرح‌های صنعتی، نام تجارتی، مبدأ و نشان جغرافیایی کالا، از ذیل مجموعه‌های حقوق صنعتی به شمار آمده و در نتیجه بخشی از حقوق مالکیت معنوی هستند.

یکی از مهم‌ترین خصایص و ویژگی‌هایی که برای حقوق مالکیت فکری باید در نظر داشته باشیم، اعتبار آن‌ها در سطح بین‌المللی است. به عبارت دیگر بسیاری از حمایت‌هایی که در قالب حمایت از حقوق معنوی ارائه و عرضه می‌شود، از اعتبار بین‌المللی برخوردار است و در نتیجه حقوق مورد حمایت، در هیچ نقطه از جهان نمی‌توانند دستخوش تعدی و تفریط قرار گیرند.

از دیگر نکات مهم در شناسایی اموال و دارایی‌های معنوی در قالب حقوق معنوی، می‌توان به حق امتیاز و انحصار در بهره‌برداری از این حقوق اشاره کرد. در نظر داشته باشیم که اموال معنوی راسا به ایجاد منافع مالی یا تولید سرمایه نمی‌انجامند، بلکه می‌توانند واسطه ایجاد ارزش‌های اقتصادی و اتفاقا درآمدهای بسیار کلانی قرار گیرند. همچنین موقعیت تنظیم شکایت در صورت سواستفاده از این حقوق را فراهم می‌نماید.

به همین سبب است که حمایت از حقوق معنوی در قالب انحصار در استفاده و بهره‌برداری، برای شخصی که یک طرح صنعتی، یا یک علامت تجاری و یا حتی یک ایده را ایجاد کرده و پرورش داده است، از اهمیت به سزایی برخوردار است.

حتی انتقال تکنولوژی و قراردادهای محرمانگی که به ویژه مورد توجه و اهمیت کشورهای توسعه یافته قرار دارد، در گرو و به واسطه حقوق مالکیت معنوی است که رشد کرده و معنا یافته است. به نحوی که مطابق با این موافقت‌نامه‌ها، انتقال تکنولوژی نه تنها به رضایت مالک و دارنده آن نیاز دارد، بلکه در مقابل پرداخت‌های قابل توجه و مبالغ سنگین صورت می‌گیرد.

سازمان مالکیت فکری ایران، به عنوان نهادی که متولی حمایت و شناسایی اموال و دارایی‌های معنوی است، به کمک قانونگذاری‌های روزآمد توسط مجلس شورای اسلامی و نیز حمایت قوه قضاییه از دعاوی و اموال مالکیت فکری، موفق شده است خدمات خود را که به حمایت‌های ملی و بین‌المللی از اموال و دارایی‌ها می‌انجامد، به شهروندان ارائه نماید.

این خدمات که به لطف تصویب قانون ثبت علامات صنعتی و تجاری مصوب 1304 و نظام‌نامه آن آغاز گردید، در طول زمان و با تصویب قوانین متعدد دیگر، توسعه یافته و به حالت امروزی خود در آمد. از بین انواع قوانین و مقرراتی که در این خصوص ایجاد شده است، باید به قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات مصوب 1310 و آیین‌نامه اجرایی آن اشاره کنیم که در به رسمیت شناخته شدن انواع اموال و دارایی‌های معنوی و حمایت از آن نقش موثری ایفا نمود.

در نهایت آن که این سازمان انواع خدمات خود را به طریق الکترونیکی و در آدرس https://iripo.ssaa.ir/ به کاربران خود ارائه می‌نماید. خدماتی که در گروه‌های مختلف از اموال و دارایی‌های معنوی، اعم از ثبت آن‌ها تا اعلام تخلفات و حتی پرداخت هزینه‌های مربوطه را شامل می‌شود.

اختیارات و وظایف سازمان مالکیت معنوی در ایران

سازمان مالکیت معنوی را معرفی کردیم و دانستیم که به عنوان زیرمجموعه‌ای از قوه قضاییه و به عنوان یکی از سازمان‌های همکار با سازمان ثبت اسناد و اموال کشور فعالیت می‌نماید. همچنین اشاره کردیم که سازمان‌های مالکیت معنوی ملی، به عنوان زیرشاخه‌هایی از سازمان مالکیت فکری جهانی در هر کشور تاسیس شده و خدمات خود را ارائه می‌نماید.

با وجود آن که سازمان مذکور در طول زمان از نظر حدود اختیارات و وظایف تغییر خواهد کرد، و به ویژه با تغییرات روزانه‌ای که در انواع اموال و دارایی‌های معنوی به لطف رشد و توسعه سامانه‌ها و وسایل الکترونیکی و هوشمند مواجه هستیم، اما مهم‌ترین وظایف این سازمان در حال حاضر را ‌در چند بند معرفی نمود که در ادامه بیان می‌شوند.

• تسهیل حمایت بین‌المللی از مالکیت معنوی: در نظر داشته باشیم که هدف نهایی از مالکیت معنوی، به رسمیت شناخته شدن آن در کلیه نقاط جهان است. به همین سبب است که انواع اموال و دارایی‌های معنوی، با توجه به دامنه جغرافیایی مالکیت ‌با هم متفاوت هستند. به نحوی که برخی تنها مالکیت داخلی دارند در حالی که برخی دیگر از انواع آن‌ها، مورد حمایت بین‌المللی قرار می‌گیرند، که تسهیل و مراقبت از این موضوع با سازمان مالکیت فکری در هر کشور است.
• پیوستن به اتحادیه‌ها و کنوانسیو‌ن‌های بین‌المللی: ادامه حمایت از مالکیت معنوی در ایران و حمایت بین‌المللی از مالکان ایرانی، در گرو آن است که نهاد متولی یعنی سازمان مالکیت معنوی، حضور موثر خود را در نهادها و کنوانسیون‌ها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی حفظ کرده و توسعه دهد.

به نحوی که نه تنها در مسیر تدوین و نگارش این مقرره‌ها اعلام نظر نماید، بلکه بتواند حمایت موثری از مالکان ایرانی نیز صورت دهد. این امر را حتی می‌توان به عنوان یک وظیفه برای سازمان مالکیت فکری ایران در نظر گرفت که نسبت به ایجاد و تعریف اسناد جدید و معرفی آن‌ها در سطح بین‌المللی تلاش نماید.

• ایجاد موافقت‌نامه‌ها و همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه: در نظر داشته باشیم که حمایت‌های فرامرزی همواره هم در قالب حمایت بین‌المللی خود را نشان نمی‌دهد بلکه متصور است که در حدود جغرافیایی محدودتر و به عنوان توافقات دوجانبه یا چندجانبه بین چند کشور منعقد شود.

اینگونه از موافقت‌نامه‌ها که می‌تواند بین کشورهای همجوار یا کشورهایی که به دلیل مراودات سیاسی یا تجاری با هم منافع مشترک دارند منعقد گردد، نوع دیگری از حمایت را برای مالکان معنوی به همراه خواهد آورد.

• تدوین و توسعه اسناد داخلی: اسناد داخلی که می‌توان با توسعه آن‌ها به بهبود وضعیت مالکیت معنوی در ایران کمک نمود، می‌تواند شامل معرفی اموال و دارایی‌هایی باشد که تاکنون به ثبت رسیده‌اند و یا می‌تواند شامل تدوین اسناد و مقررات جدید باشد. اقدام و فرآیندی که در سال‌ها اخیر با رشد قابل توجهی همراه بوده است.
• معرفی خدمات حمایتگرانه از مالکیت معنوی: در نظر داشته باشیم که هر فرآیندی از چندین اقدام و فعالیت جانبی برخوردار است که در نهایت ما را به هدف نهایی می‌رساند.

پس طبیعتا هر چه خدمات جانبی حمایت‌گرایانه‌تری از مالکیت معنوی و به رسمیت شناخته شدن مالکیت معنوی ایجاد و معرفی نماییم، از هدف نهایی یعنی مالکیت معنوی حمایت کرده‌ایم. این امر می‌تواند شامل چاپ و انتشار مطالب مرتبط و معرفی انواع خدمات قابل استفاده در قالب بروشورهای اطلاعاتی نیز باشد.

• تنظیم و ارائه هر اقدام مقتضی دیگری به فراخور زمان: در نهایت باید اشاره کنیم که خدمات مالکیت معنوی در طول زمان بسیار تغییر می‌نماید و به همین سبب است که یک موسسه یا سازمان یا قانونی که راکد مانده باشد، به هیچ وجه نمی‌تواند نیازهای ما را مرتفع سازد.

برای آن که از ثابت ماندن خدمات مالکیت معنوی در بعد زمان و مکان جلوگیری نماییم، ضروری است که زیرگرو‌ههای تخصصی که وظیفه توسعه خدمات و شناسایی اقدامات ضروری و به روز را به عهده داشته باشند، ذیل سازمان مالکیت معنوی ایجاد شده و فعالیت نماید.