سرمایه اجتماعی در احادیث امام رضا(ع) چه مفهومی دارد؟

 بعضی از محققان معتقدند که بین علم و جامعه مبادله متقابل وجود دارد، به طوری که علم هدف‌ها و مسایل خود را برای تولید دانش از جامعه دریافت می‌کند و در مقابل، نتایج خود را در اختیار جامعه قرار می‌دهد. بنابراین علم با سایر معرفت‌های بشری رابطه دارد و برای پیشرفت خود به منابع معرفتی و غیر معرفتی نهادهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیازمند است. محققان در پژوهشی با عنوان«تحلیل محتوای مفهوم سرمایه اجتماعی در احادیث امام رضا(ع)» آورده‌اند، علم نیز جزء نهاد فرهنگی است که به دین و اخلاق تاکید دارد.

این پژوهش توسط حسین بهروان استاد جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی و ندا بهروان دانشجوی مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد انجام شده که نشان می‌دهد، امروزه مفهوم سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه‌های انسانی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. در واقع سرمایه اجتماعی را می‌توان بخشی از ثروت ملی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره‌برداری از سرمایه انسانی، فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت و توسعه اجتماعی و اقتصادی قلمداد می‌شود.

هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمی‌تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. سرمایه اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه مولد است بدین معنا تحقق اهداف معینی را که در نبودش محقق نمی‌شوند، امکان‌پذیر می‌گرداند. هیچ فردی به تنهایی مالک این سرمایه نیست. سرمایه اجتماعی، دارای دو جزء اعتماد و پیوند است که با تقویت آن فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تسهیل می‌شود. مساله مهم در بررسی مفهوم سرمایه اجتماعی در احادیث رضوی(ع) این است که با وجود آثار مثبت این مفهوم در زندگی اجتماعی و اقتصادی در سطوح مختلف، محققان علوم اجتماعی ایران کمتر به رابطه سرمایه اجتماعی با اخلاق اسلامی پرداخته‌اند. طی تحقیقاتی که در چند سال اخیر انجام شده نشان می‌دهد که دین تاثیر مهمی بر سرمایه اجتماعی دارد.

تاثیر دین بر سرمایه اجتماعی

ادیان مختلف تاثیرات متفاوتی بر سرمایه اجتماعی پیروان خود داشته‌اند. بعضی از تحقیقات نشان داده است که مسیحیت در کره جنوبی بر مشارکت مدنی پیروان تاثیر گذاشته است. در حالی که بودیسم چنین تاثیری نداشته است. ادیان فراهم کننده مهارت‌های مدنی، هنجارهای مدنی، علایق اجتماعی، حل اختلافات، مشارکت مدنی از طریق کمک به مردم برای یادگیری مصاحبت با دیگران، برگذاری جلسات و احساس مسئولیت می‌شوند.

اجتماعات مذهبی از طریق وادار کردن مردم به پرداخت صدقات و فعالیت‌های داوطلبانه سرمایه اجتماعی می‌آفرینند. مذاهب به پیروان خود چنین باوری را می‌دهند که به وسیله نیروی الهی هدایت می‌شوند بنابراین انگیزه فداکاری‌های مهم را در آنان ایجاد می‌کنند و سرمایه اجتماعی افراد مذهبی زیاد است. بعضی از مذاهب با تاکید بر هم نوایی و همبستگی به جای فردگرایی و نفع شخصی، باعث رشد سرمایه اجتماعی می‌شوند.

عده‌ای از محققان مفهوم سرمایه اجتماعی را یک مفهوم اخلاقی دانسته‌اند زیرا سرمایه اجتماعی مبتنی بر دیگرخواهی است. سرمایه اجتماعی به جای تاکید بر فرد، بر الگوی روابط بین افراد تاکید می‌کند و از درون این روابط سرچشمه می‌گیرد. بنابراین به آسانی می‌تواند مفهوم اخلاقی به حساب آید. اگرچه سرمایه اجتماعی می‌تواند مثبت یا منفی باشد اما در مجموع برای اعضاء شبکه خوب است یا خوب تلقی می‌شود. امور اخلاقی هنجاری است و بایدها را نشان می‌دهد تا جایی که سرمایه اجتماعی مثبت تلقی شود، تابع این قاعده اخلاقی است.

بنابراین سرمایه اجتماعی حاوی مفهوم اخلاقی است زیرا فی نفسه اجتماعی، ارتباطی و از مردم و برای مردم است. سرمایه اجتماعی توسط یک فرد به وجود نمی‌آید. زمانی که مردم به سرمایه اجتماعی ارزش بنهند و ایجاد آن را از نظر اخلاقی مهم بشمارند، سرمایه اجتماعی رونق خواهد یافت. محققان سرمایه اجتماعی را در مقابل نفع شخصی قرار داده‌اند که این خود موجب عام‌گرایی و احساس وظیفه رفتار غیر شخصی می‌شود و سرمایه اجتماعی جهانی را برای رفاه حال جهان مفید می‌سازد.

نتایج نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی در احادیث رضوی(ع) بیشتر ساختار عینی دارد و این امر در سطح محلی باعث پیوندهای اجتماعی، مشارکت اجتماعی و حس تعلق مکانی شده و در سطح کلان نیز باعث افزایش بشردوستی و عمل خیرخواهانه نیز می‌شود. سرمایه اجتماعی در احادیث رضوی(ع) بیشتر بدون انتظار جبران مورد نظر قرار دارد تا دوسویه و قابل جبران.

سرمایه اجتماعی درجات مختلفی دارد که اوج آن ایثار و شهادت است و این نتیجه با نظر یکی از محققان سازگاری دارد که بر عمل داوطلبانه بدون انتظار جبران تاکید دارد و نشان می‌دهد که مذهبی بودن باعث شرکت بیشتر در همه گروه‌های داوطلبانه می‌شود و اهمیت خدا و مذهب عامل مهمی در شرکت بیشتر در این گروه‌ها است. این نکته را باید یادآور شد که مهم‌ترین نوع سرمایه در احادیث رضوی(ع) از نوع سرمایه اجتماعی مثبت است، بدین معنا کنش‌هایی که به دلیل داشتن نفع برای دیگران، انجام شدن آن‌ها توصیه شده است.

در نتیجه مفهوم سرمایه اجتماعی به عنوان یک مفهوم علمی با مفاهیم اخلاقی و دینی کاملا سازگار است. بنابراین علم می‌تواند برای گسترش مفهومی خود از اخلاق و دین کمک بگیرد و به آن نیازمند است. همچنین نشان داد که علم با واقع‌گرایی و عینی‌نگری می‌تواند زمینه ترویج اخلاق را در عمل و رفتار مردم فراهم سازد که نیاز به ادامه تحقیقات علمی در این زمینه است. مذهب و اخلاق نیز برای دستیابی به اهداف عملی و تاثیرگذاری در جامعه، نیازمند تحقیقات علمی مبتنی بر مشاهده و تجربه است. بنابراین پیشرفت جامعه انسانی مستلزم همکاری متقابل بین علم و مذهب خواهد بود.

این پژوهش در فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات فرهنگی ایران منتشر شده است.

منبع: ايسنا