گویش اِسترآبادی در معرض فراموشی

در استان گلستان به‌ تبع حضور اقوام مختلف، با گویش‌های متعددی روبرو خواهیم شد که هریک ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. از جمله گویش استرآبادی که در شهر گرگان و تعدادی روستاهای اطراف به آن تکلم می‌شود. پس از بررسی سیر تاریخی زبان‌های ایرانی، می‌توان گفت گویش استرآبادی بازمانده‌ای از زبان‌ ایرانی غربی یعنی فارسی میانه (پارسیک-پهلوی ساسانی) است که هنوز ردپایی از پارتی (پهلوانیک) در این گویش مشاهده می‌شود و با فارسی دری ارتباط تنگاتنگی دارد.

گویش استرآبادی امروزی در استرآباد و روستاهای مجاور نیز محصول گذر زمان بر روی این‌گونه و حضور تعدادی از واژگان قرضی از زبان‌های ترکی و طبری و روسی است.

گویش استرآبادی، به‌ویژه در سطوح آوایی و واژگانی، تفاوت‌های قابل‌ملاحظه‌ای با زبان فارسی دارد که می‌توان بر اساس معیارهای جهانی، به آن گویش استرآبادی گفته شود. واژگان و مفاهیمی که در گویش استرآبادی وجود دارند علاوه بر مفاهیم مشترک با زبان‌های دیگر، شامل مفاهیمی هستند که به لحاظ نوع زندگی کشاورزی و باغداری و دامداری دارای تنوع است.

به‌طور مثال مفاهیمی برای انواع باران و یا نام‌گذاری انواع برنج یا مرکبات، به دلیل اهمیت آن در منطقه شمال کشور است. همچنین به دلیل حضور اقوام مهاجر و برخوردهای زبانی، به‌طور طبیعی تعدادی از واژگان و مفاهیم قرضی وارد گویش استرآبادی شده که به ‌مرور زمان، ویژگی‌های آوایی آن با این گویش تطبیق داده ‌شده است.

نمونه‌هایی از واژگان مشترک با فارسی که تفاوت آوایی یا واجی اندکی دارند:

فارسی   گویش استرآبادی   واج‌نویسی بر اساس جدول IPA

آب   اُو   ow

آب کش   اُوکَش   ow kaʃ

آفتاب   اَفتُو   aftow

نمونه‌هایی از واژگان فارسی و معادل آن‌ها در گویش استرآبادی:

فارسی   گویش استرآبادی   واج‌نویسی بر اساس جدول IPA

هوای ابری   میا   mijɑ

بامداد -صبح   سینه‌سو (سینه‌کش آفتاب)    sine su-sine kaʃ

غروب   نامُشان-نُماشان   nɑmoʃɑn-nomɑʃɑn

نمونه‌هایی از ضرب‌المثل‌های گویش استرآبادی:

اَبولولو رِ مُمانِه: ۱- بسیار درشت‌هیکل و عبوس است. ۲- بی‌تحرک. ۳-آدم خجالتی و کم معاشرت

آدَمِ وانَرو: آدم مغروری که با دیگران معاشرت نمی‌کند.

اَجَل وخت و ساهَت نِمِشناسه: مرگ، کسی را خبر نمی‌کند.

از سَرِ شالی کُلدُمبه اَم اُو مُخوره: ۱-زندگی طفیلی و انگلی داشتن. ۲-بهره‌مندی اطرافیان به‌واسطه حضور شخص محترم و والامقام

نمونه‌هایی از عبارات گویش استرآبادی:

پیشِلِ پیشُو: قاطی پاتی و سرسری انجام دادن

خانِه پَم پاش: فتنه‌گری کردن و آرامش خانه‌ای را برهم زدن

خاله خُو سَنگین: آدم بی‌خیال و بی‌تفاوت

امروزه در حدود هفت هزار زبان در دنیا وجود دارد که بسیاری از آن‌ها به دلیل کاهش تعداد گویشوران یا بی‌علاقگی نسل‌های جوان در استفاده از گویش بومی منطقه یا به دلیل جهانی‌شدن جوامع و رونق زبان‌های کشورهای رشد یافته، در معرض نابودی و فراموشی هستند. در سال‌های اخیر با توجه به مشخص شدن اهمیت حفظ گویش‌های درخطر، تلاش‌هایی از طرف صاحب‌نظران و فعالان فرهنگی صورت گرفته که چاپ کتاب، مجموعه‌های شعر و آلبوم‌های موسیقی فولکلور، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، برپایی جشن‌های بومی و حضور کانال‌ها و صفحات اجتماعی دنیای مجازی از جمله این تلاش‌ها هستند.

در گذشته مناطقی که به گویش استرآبادی سخن می‌گفتند، بسیار وسیع‌تر از امروز بوده اما به دلیل مهاجرت اقوام، تعداد گویشوران و مناطق گویشی کاهش ‌یافته و هم‌اکنون منحصر به شهر گرگان (استرآباد) و چندین روستای مجاور شده است. متأسفانه در همین مناطق گویشی نیز به دلیل کهولت سن گویشوران و عدم استفاده این گویش توسط نسل جوان و حضور غالب فارسی معیار در منطقه، گویش استرآبادی در معرض فراموشی قرار گرفته است.

عدم ثبت و نگهداری این گویش و عدم برنامه‌ریزی برای آشنا کردن نسل جوان با گویش‌های ایرانی، باعث از بین رفتن آن می‌شود. بدون تردید این فرهنگ‌ها با تفکر و جهان‌بینی ایرانی اسلامی، بسیار مرتبط است و در صورت از بین رفتن آن‌ها، نسل‌های بعد دچار بی‌هویتی و عدم توانایی ارتباط با کهن‌سالان و درنتیجه گرایش به ‌سمت فرهنگ‌های غیر ایرانی می‌شوند و در طول زمان استقلال و هویت ایرانی از بین می‌رود؛ به همین خاطر حفاظت و نگهداشت این عناصر فرهنگی از اهمیت خاصی برخوردار است.

با توجه به اهمیت حفظ و حراست از این گویش اصیل، اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان با تشکیل جلسات کارشناسی و دعوت از پژوهشگران این حوزه اقدام به تهیه پرونده ثبت اثر کرد و در مورخه ۶ دی‌ماه ۱۳۹۵ در جلسه شورای عالی ثبت و تعیین حریم کشور به‌عنوان گویشی منحصربه‌فرد با گستره فرهنگی شهر استرآباد در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.

مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس گلستان

منبع: ایسنا